Er is veel tumult rond de recente beslissing van de Turkse Raad van State om niet in te grijpen tegen de plannen om de Haghia Sophia in Istanbul het statuut van moskee weer te geven dat het had tot 1934. Paus Franciscus verklaarde zich hieromtrent bedroefd, zonder nader commentaar, en het zou onjuist zijn indien ik beweerde geestdriftig te zijn bij de gedachte dat een oude christelijke kerk opnieuw het toneel zal zijn van islamitische godsdienstoefeningen.

En toch slaag ik er niet in de verontwaardiging van vele van mijn vrienden, van wereldlijke en religieuze overheden en zelfs van de Unesco te delen.

Dat het decreet van Kemal Ataturk, dat de Haghia Sophia in 1934 seculariseerde, onwettig wordt verklaard, verbaast me niet. De man stond niet bepaald bekend voor zijn fijnzinnige omgang met de rechtstaat. En dat een deel van de Turkse kopie van het Franse secularisme naar de prullenmand wordt verwezen, is misschien niet opportuun in de gegeven politieke en internationale omstandigheden, maar kan principieel moeilijk betreurd worden.

Als je het koor der protesterenden overschouwt, klinkt op een zeldzame uitzondering na geen enkele stem die ervoor pleit de aloude kathedraal haar oorspronkelijke bestemming terug te geven: die van christelijke kerk. Neen, er wordt gewezen op het neutrale karakter van een museum onder overheidsbestuur, en op de mogelijkheid om een voormalige christelijke kerk in een overwegend islamitisch land te laten functioneren als een interreligieuze ontmoetingsplaats – opnieuw onder de auspiciën van de staat.

In 1929 schreef Carl Schmitt een artikel over het tijdvak van de neutraliseringen en depolitiseringen – in zijn visie een tijdvak dat erop gericht was conflicten te ontmijnen door de achterliggende meningsverschillen af te doen als irrelevant of niet langer actueel. Het debat over de gebeurtenissen in Turkije wekt de indruk dat dit tijdvak nog niet is afgelopen.

Een spanning tussen religieuze overtuigingen wordt weggemoffeld door te pleiten voor een neutrale ruimte, voor een museum. Dat een neutraal geachte staat – voor zover dat al zou bestaan – dat museum zou beheren, is dan mooi meegenomen. Kemal Ataturk had het allicht niet beter kunnen bedenken.

Zijn verre inspiratiebronnen Robespierre, Saint-Just en aanverwanten allicht ook niet. Er was een tijd dat de Franse revolutionairen er een punt van maakten kunstwerken te verwijderen uit hun natuurlijk habitat, zeker als dat habitat een kerk, klooster, gildekamer of adellijke woning was. Een nieuwe instelling zou de kunst toegankelijk maken voor de hele natie, en niet enkel voor degenen die werden toegelaten in het gezelschap van de eigenaars van de kunstwerken. Het moderne museum was geboren.

Wat dat concreet betekende, kon men in de Zuidelijke Nederlanden aan den lijve ontdekken. Karrevrachten kunstwerken werden naar Frankrijk gevoerd, om daar tentoongesteld te worden. Als oorlogsbuit, maar vooral als ideologische trofeeën. Uit hun context weggehaald, hadden de altaarstukken, gilde- en familieportretten geen maatschappelijke betekenis meer, en waren ze ook niet langer bedreigend voor de revolutionaire ideologie. De kunstroof was een opmaat naar musealisering, die op haar beurt een middel tot neutralisering was.

P.P. Rubens: Het martelaarschap van Sint-Joris (oorspronkelijk Lier, nu Bordeaux)

In het museum van Bordeaux hangt een doek van Rubens dat het martelaarschap van Sint-Joris voorstelt. Het werd gemaakt voor het schuttersgilde van Lier, en hing tot de Franse invasie in de gildekapel van de Sint-Gummaruskerk in dat Brabantse stadje. Wie vandaag vindt dat de Haghia Sophia best maar een museum is, bedenke dat Sint-Joris dan logischerwijze beter in Bordeaux blijft. Of niet?