Zoals zo velen van zijn kunstbroeders uit die tijd, was Jacob de Wit (1695-1754) Rooms. Dat belette hem niet in het calvinistisch gedomineerde Amsterdam van zijn dagen furore te maken als maker van plafond- en schoorsteenstukken voor de grachtenpanden van de stedelijke notabelen. Daarnaast ontwikkelde De Wit een grote activiteit in het schilderen van altaarstukken voor de katholieke schuilkerken van de Republiek.

Zelfportret van Jacob de Wit

Was De Wit dan een Janushoofd, die in de ochtend salonwerkjes maakte om ’s middags tijd te maken voor het grote religieuze werk? Echt niet.

De Wits wereldlijke werk is in de collectieve herinnering genesteld als “witjes” – niet alleen naar zijn naam, maar ook wegens hun monochromie. Of het nu om grisailles, brunailles of blancailles gaat, in de regel is De Wits salonwerk eenkleurig.

De kunstgeschiedenis heeft de grisailleschilderkunst niet bepaald met enthousiasme benaderd. Als er al een studie aan werd gewijd, was het om te wijzen op het virtuoze karakter van de monochromie, die niet kon rekenen op kleurencontrasten, maar enkel en alleen lichteffecten te hulp kon roepen. Grisailles waren een vorm van trompe l’oeil, frivool zelfbedrog uit de Pruikentijd.

Helemaal fout is die waardering niet. Monochrome schilderkunst speelt op de grens tussen schijn en werkelijkheid, en heeft in die zin iets virtuoos over zich. Maar er is meer dan virtuositeit. De spanning tussen schijn en werkelijkheid staat centraal in de barokke wereldvisie, en het opnemen van dit thema is dus inhoudelijk relevant.

Op de keper beschouwd is de afstand tussen De Wits wereldlijk werk en zijn religieus werk dan ook minder groot dan je zou denken. Het contrast tussen de eenkleurigheid van zijn wereldlijk werk en de kleurenpracht van zijn religieuze oeuvre leest als een geloofsbelijdenis. Zo armtierig onze wereld is, zo rijk en volkomen is de Eeuwigheid. Onwillekeurig denk je aan Plato’s grot, en de afspiegeling van de Andere Wereld die de onze is.

De witjes verwijzen dus naar iets anders, ze zijn wat Michaela Krieger in een andere context omschreef als een “Grisaille als Metapher”. Niet de putti en de wapenschilden zijn dragers van een boodschap, maar wel de manier waarop ze vorm hebben gekregen.