Er zijn niet zo heel veel dingen waarvan wij bijzonder diep overtuigd zijn. Een ervan is dat de vorm die het samenleven van mensen aanneemt, onverbrekelijk verbonden is met de essentie van de mensen die samenleven, inclusief de manier waarop mensen elkaars essentialiteit inschatten. Iets zegt ons dat in dat laatste relevante beweging is gekomen in de weken waarin we meer tijd thuis hebben doorgebracht dan ooit tevoren.

In de pre-coronatijd kende het duo vertrouwen/wantrouwen hoogtijdagen als code voor collectieve intermenselijke verhoudingen. De grotere gevoeligheid voor persoonlijke veiligheid en de gegroeide aandacht voor de gevolgen van alledaagse criminaliteit zouden ertoe geleid hebben dat mensen elkaar gingen wantrouwen. De maatschappelijke uitdaging zou er dan in hebben bestaan het vertrouwen te herstellen.

Het was soms aandoenlijk te zien hoe de zoektocht naar het herstelde vertrouwen gelijkenis ging vertonen met Rousseaus mythologie van de Nobele Wilde. Vele opiniemakers geloofden oprecht in de absolute noodzaak van een succesvol offensief van volksopvoeding. Dat moest ernaar streven eenieder te overtuigen van de ingeboren goedheid van zijn medemensen, zonder enige uitzondering.

Nobele wilden op Hawaï, kort voor het overlijden van kapitein Cook

Dat de erfgenamen van Jean-Jacques hierin zouden meestappen, lag in de lijn van de verwachtingen. Ook in conservatievenland kende de mantra van het herstel van het vertrouwen echter onverwacht succes. ‘Vertrouwen’ werd dan ingevuld als een herinnering aan vergane tijden, die naar verluidt niet al te veel complicaties kenden. De komst van het trio dat Paul Ricoeur omschreef als ‘de drie meesters van het wantrouwen’, Marx, Nietzsche en Freud, zou die eenvoudige samenleving de kop hebben gekost. Wie het niet hoog ophad met deze heren, moest dus haar verdediging opnemen.

Een probleem van die aanpak (maar niet het enige) was dat ze binnen de kortste keren geamalgameerd raakte met de rousseauïstische visie, zodat men langs straten en pleinen verbaasd kon kijken naar conservatieven die zonder verpinken predikten hoe goed de menselijke inborst wel was. Wie de cocktail helemaal ondrinkbaar wou maken, kon nog een snuifje meritocratie toevoegen aan de ‘conservateur à la Jean-Jacques’. Mensen die andermans vertrouwen beschaamden, hadden onvoldoende inspanningen gedaan, en moesten daar maar de gevolgen van dragen. Wantrouwen had je aan jezelf te danken, maar ongetwijfeld was er wel ergens een coach die dat kon veranderen.

Dat van dit mensbeeld nog veel zal overblijven, lijkt niet erg waarschijnlijk. Sinds enkele weken zien we niet enkel wildvreemden, maar ook familieleden, buren en collega’s als potentiële haarden van besmetting. Dat is misschien niet bijster sympathiek, maar het behoort wel tot de realiteiten van het leven dat besmettingen worden overgebracht door medemensen, los van de vraag of die ons al dan niet lief zijn.

Vaarwel vertrouwen? Reken maar, al zijn we meteen ook een stap verder verwijderd van het meer hedendaagse equivalent van de Nobele Wilde, de “vrijheid in verantwoordelijkheid”. Het coronavirus schijnt vooral doorgegeven te worden vooraleer mensen ziek worden, en vooraleer ze beseffen drager van het virus te zijn. Gevaar en gebrek aan bewustzijn, en dus schuldloosheid, gaan met andere woorden samen. De besmettingsbronnen zijn dus gevaarlijk, maar niet boosaardig, en opvoeding doet daar weinig aan (al zouden we het liever anders hebben gehoord).

De zondeval door Rubens

Ongemerkt komen we weer in de buurt van het mensbeeld van het christendom, dat de kinderen van Adam en Eva getroffen weet door de Erfzonde, door existentieel kwaad, zonder dat daar persoonlijke verantwoordelijkheid bij komt kijken. Gisteren konden we ons daar niets bij voorstellen. Vandaag is het ons vreemd, maar beginnen we het weer te begrijpen. Misschien moeten we er dan morgen nog de nodige gevolgen aan verbinden.