Elk oorlogsslachtoffer is er een te veel, elke ziel die Mars voor zich opeist is een aanfluiting van Gods schepping. Maar de dood van Dr Konrad Josef Heilig op 6 mei 1945 in de buurt van Belluno lijkt wel bedoeld te zijn om de zinloosheid ten top te drijven. Twee dagen voor het einde van de oorlog stierf een 38-jarige vader van vijf, tijdens een poging zijn eenheid terug te vinden, in een uniform dat hij om meer dan één reden verafschuwde: het was Duits en droeg het hakenkruis.

Het oorlogskerkhof bij de Pordoipas, waar Konrad Josef Heilig zijn laatste rustplaats vond

Over dat symbool van barbarij had Heilig in 1936 een brochure geschreven, die hem voor altijd ongewenst had gemaakt in het rijk van Hitler en de zijnen. Hij ontzegde het hakenkruis zelfs de aanspraak op het kruis-zijn, maar omschreef het aan de hand van bronnen en documenten als een “gestileerde werveling” van Aziatische oorsprong, een symbool van chaos en anarchie.

Het was zeker niet Heiligs eerste aanvaring met de nazi’s, en ook niet zijn laatste. In 1937 publiceerde hij in de acta van de “Österreichische Akademie”, de legitimistische zomeruniversiteit in Salzburg, een lange bijdrage over de Rijksgedachte en Oostenrijk tot 1806. Voor Heilig was dit een ultieme gelegenheid om de combinatie van zijn vakkennis als mediëvist en zijn polemisch talent uit te leven, en duidelijk te maken hoe het Duizendjarige Rijk in het beste geval een slechte karikatuur van het “imperium christianum” van Karel de Grote kon zijn.

Wie was die Heilig, wiens historische werk verder vooral bestond uit uitgaven van oorkonden en studies over de interactie van het middeleeuwse Oostenrijk met Byzantium? Heilig beschouwde zichzelf als een kind van “Vorderösterreich”, de Habsburgse landen westelijk van Beieren, en dus niet als een Württemberger, laat staan als een Duitser. Na een verblijf in het seminarie van Freiburg im Breisgau ruilde hij de theologische studie in voor de historische, om meteen na zijn promotie onderzoek te gaan doen in Wenen. Daar werd hij ontdekt door Hans Zessner-Spitzenberg, een van de huisideologen van de legitimistische beweging, die ervoor zorgde dat de soms al te perfectionistische Heilig een vaste werkplek kreeg. Zessner nam hem namelijk mee in het zogenaamde Traditionsreferat, de dienst binnen de politieke eenheidsbeweging van de autoritaire standenstaat die Habsburgsgezinde Oostenrijkers aan de regering van de kanseliers Dollfuss en Schuschnigg moest verbinden.

Gedenkplaat voor Hans Zessner-Spitzenberg, Heiligs steun en toeverlaat in zijn Weense tijd

Met de bezetting van Oostenrijk door nazi-Duitsland in 1938 verdween natuurlijk dat kader. Gelukkig voor hem hoefde Heilig niet het lot van Zessner-Spitzenberg te delen, die meteen na de Anschluss werd afgevoerd naar Dachau en daar binnen de kortste keren het leven liet. Contraïntuïtief, zoals veel in het denken van Heilig, keerde hij terug naar Duitsland. Na een korte onderduiktijd werd hij als archivaris aangenomen door het aartsbisdom Freiburg. Hij schreef opnieuw over historische thema’s, en redigeerde onder meer een geschiedenis van het begrip “nationaal”, die in amper verbloemde termen de vloer aanveegde met de nationaal-socialistische dogma’s.

Toen de oorlog uitbrak, werd Heilig ondergebracht bij de marine. Hij kreeg zijn basisopleiding op het kasteel van Breda en werkte dan een tijdlang op de centrale administratie van de zeemacht in het Berlijnse Bendlerblock – waar in 1944 de voormannen van de reactionaire putsch tegen Hitler zouden worden omgebracht. Heilig was dan al verplaatst naar een ander garnizoen. Zijn laatste verplaatsing ging richting Italië – waar hij ook zijn graf vond.

Heilig was een doordrijver, een piet precies, een twijfelaar, en ongetwijfeld wereldvreemd. Die wereldvreemdheid behoedde hem ervoor mee te lopen in de stoet van waanwijsheden die de twintigste eeuw zo driftig achterna kon lopen. Met een scherpe pen en een opmerkelijke precisie verwoordde hij de beginselen van het imperium christianum, dat Europa groot had gemaakt. Zijn teksten waren niet aangepast aan zijn tijd, en daarom zijn ze nu nog het lezen waard.