Als de gerechtelijke moord op Johanna Magdalena Catharina Judith van Dorth tot Holthuyzen, beter bekend als freule Judith van Dorth , ter sprake komt, is het woord “enige” dermate onvermijdelijk geworden dat het gaat irriteren. Vaak vanuit de bekommernis om de gebeurtenissen te minimaliseren wordt zij omschreven als “de enige vrouw die door een Nederlandse militaire rechtbank ter dood werd veroordeeld en geëxecuteerd” of “de enige die na de Orangistische inval in Gelderland in 1799 ter dood werd veroordeeld” of zelfs als “de enige die om politieke redenen ter door is gebracht tijdens de Bataafse republiek”.

Dat laatste is aantoonbaar onjuist: na het zogenaamde Kollumer oproer van februari 1797 in Friesland werden de Oranjegezinde aanvoerders Jan Binnes en Salomon Levy onder de guillotine gebracht. De republiek van de vazallen heeft dus minstens drie slachtoffers gemaakt: een vrouw, een Jood en een arbeider. Geen goed resultaat voor een regime dat zich wilde profileren als emancipatiegezind…

Beide andere omschrijvingen zijn ronduit ridicuul. De freule van Dorth was ook de enige vrouw die op 22 november 1799 in Winterswijk ter dood werd gebracht. En als dat niet zo was geweest, zouden minimaliserende historici nog een onderscheid kunnen maken tussen executies voor en na de middag. Dat in diezelfde tijden levenslange gevangenisstraffen werden uitgesproken voor lieden die het hadden aangedurfd oranje krokussen te planten, plaatst het humanisme van de Bataafse republikeinen in een helderder daglicht.

De freule, die met haar broer het kasteel Harreveld bewoonde, was niet populair bij het landvolk. Was dat de reden van haar executie? De aanleiding was in ieder geval haar openlijke steun voor de inval van orangistische emigranten onder leiding van August Robbert van Heeckeren van Suideras in september 1799. Die expeditie was bedoeld om de Brits-Russische landing in de buurt van Bergen (NH) te ondersteunen en beantwoordde aan het verlangen van menig Geldersman. De freule trok in haar karos door de streek van Lichtenvoorde om het nieuws te verspreiden en steun te werven voor het expeditieleger. Haar oproepen en een wat mistige beschuldiging van betrokkenheid bij de moord op een revolutiegezinde, die was neergestoken tijdens een caféruzie, brachten haar voor het vuurpeleton. De soldaten slaagden er niet in haar met het eerste salvo te doden, maar legden haar voor het genadeschot in haar kist. Een van te dichtbij afgevuurd pistoolschot deed haar jurk, en daarmee de hele kist vuur vatten, wat de executie tot een van de meest wansmakelijke ooit maakte. Maar goed, vermits zij toch een “enig slachtoffer” was, hoeft men zich daarover geen zorgen te maken.

De moord op Judith van Dorth op een prent van Reinier Vinkeles

Ooit was het anders. In de zeer leesbare biografie die Hermine Manschot-Tijdink over de freule schreef (“Een allerneeteligst caracter”. Het leven van Judith van Dorth (1747-1799)” in 1999 verschenen bij uitgeverij Fagus in Aalten, en behoudens vergissing nog steeds verkrijgbaar) wordt verteld hoe de lokale muziekmaatschappij gedurende vele jaren het huis van de procureur die de doodstraf had geëist tegen de freule, slechts langstrok in stilte, met uitzondering van een kleine trom die in rouwmodus werd geslagen. Eens zijn huis voorbij was, werd de muziek hernomen. En jarenlang legde op haar sterfdag een onbekende bloemen neer bij haar graf in de hervormde kerk van Lichtenvoorde.

Dit jaar kunnen we niet tijdig in de Achterhoek zijn om zijn taak over te nemen, maar de freule verdient onze hulde. Niet omdat haar beulen verraders waren. Wel omdat zij even slechte schutters als onmensen waren, die van een executie een slachtpartij hebben gemaakt. En vooral omdat zij aan de foute kant van de geschiedenis stonden, en de freule aan de juiste. Tot spijt van wie het benijdt.