Voor enkele jaren kende het concept “canon” plots een opleving. In behoudende kringen was men daar wàt trots op: eindelijk werd erkend dat er een soort Leitkultur bestond, en dat die was samengesteld uit gedeelde beelden, momenten en waarden.

Terugkijkend hebben de uiteenlopende oefeningen om een canon vast te leggen – van Zeeland tot de Wadden – iets aandoenlijks, maar ook iets gruwelijk reducerends. Alsof het zou volstaan tien data van buiten te leren, acht prentjes te herkennen, drie boeken te lezen en een lied te kunnen neuriën om de kern van een cultuur te begrijpen. Wat voor toegewijde mensen, van binnenuit en van buitenaf, een levenswerk is, wordt in een handzaam boekje met toegevoegde webstek samengevat. De kunst van de canon is het vermoeden te wekken dat er meer is, en zin te geven dat meer ook te ontdekken.

Onze kennis van het Russische denken is bij uitstek bepaald door een canon. Tolstoi en Dostojewski, en in het beste geval Oblomov. Solzjenitsyn ook, zeker zelfs. Daar blijft het al te vaak bij.

Wat mij betreft, is daar ook een reden voor. Meermaals ben ik afgeketst op het weinig acribische, en haast emotionele karakter van oorspronkelijk Russische werken. Een land waarin de voornaamste wiskundige school naar Pythagoras is genoemd, voorspelt op dat vlak niet veel goeds.

En toch, het is zover. Ik heb me gewonnen moeten geven. Verantwoordelijk daarvoor is Ivan Ilyin, een man die in encyclopedieën vermeld wordt als filosoof en als een van de voornaamste denkers van het Russische exil na 1917. Tot in de jaren vijftig werd nogal wat van zijn werk vertaald, voornamelijk naar het Duits, maar het is er sindsdien niet eenvoudiger op geworden met hem kennis te maken zonder vertrouwdheid met het Russisch. Dat een met de orthodoxe kerk in Amerika verbonden uitgeverij nu zijn “The Singing Heart. A Book of quiet Reflections” (Memphis, Orthodox Christian Translating Society, 2016) uitbrengt, verdient niets dan lof.

Cartesiaans kan men Ilyins werkwijze alles behalve noemen –en tegelijkertijd vermijdt hij emotionele uitroepen die de essentie meer verhullen dan te benoemen. Zijn korte, vaak op persoonlijk ervaring gebaseerde overdenkingen zijn van een grote actualiteit, wat gezien de afwezigheid van fundamentele wijzigingen aan de menselijke ziel sinds enkele millennia, niet mag verbazen.

De verleiding is groot te gaan bloemlezen. Ik wil er slechts met mate aan toegeven. Zo herinnert Ilyin ons eraan dat er geen breuklijn bestaat tussen schuldige en onschuldige mensen, maar enkel tussen mensen die de eigen schuld al dan niet beseffen. Een andere mooie passage plaatst de kunst van het eigenaarschap tegenover de verleiding bezit te worden van de eigen bezittingen. Of zijn oproep aan ons allen om los te komen van de vooroordelen en lubieën van de eigen leeftijd.

Het verbaast me keer op keer dat ook bijna dertig jaar na de val van het communisme in Rusland en Centraal-Europa, zo weinig mensen de moeite doen om kennis te maken met diegenen die te vroeg gelijk hadden. Ilyin, die de “Witten” in ballingschap probeerde te voorzien van een evenwichtige doctrine, was een van hen. Evenals zijn vriend, de componist Rachmaninov, wiens laatste pianoconcerto, dat in ballingschap werd geschreven, nu op de achtergrond klinkt. Ze horen bij elkaar. We doen er goed aan naar beiden te luisteren.